Qasdigayga gaarka ahi wuxuu ahaa inaanan u jawaabin waxmagaratada, hadaladooda yaqyaqsiga ah ee ujeedo iyo kajeedo toona aan lahayna aanan habayaraatee wax waqti ah ku luminin.  Marse haddii aan helay fariimo badan oo xidhiidh ah, qof walbana inaan gooni ugu jawaabo ay adag tahay, waxaan doormooday inaan dhawr xidhmo oo malagood galay idin soo gaadhsiiyo. 

Qormadan kolkaad akhrinayso, ha u qaadanin inaan u afcelinayo qolyahan ay casabiyadda sarqaansani indha duubtay, qabyaaladii Soomaali dullaysay iyo suugaanta afshaxanada qaaliga ahi ummadda uga tageenna gorradda isu galiyey.  Maxaa yeelay isma qabano duulkan, noomana qalmaan, waanuna quudhsanaa arigtidooda foorarta.  Wuxuu qoraalkani ku wajahan yahay akhristayaasha sharafta leh ee garaadkoodu xunta iyo samaanta kala aqoon ogyahay. 

Waxaan jeclahay inaan hadalkayga gundhig uga dhigo caddayn kooban.  Waxaan sugayaa, waa marka horee, abwaanada Soomaaliyeed ee Illaahay hibada u siiyey hal-abuurka inaan si siman u ixtiraamayo oo aanaan midkoodna haybta ayuu iga durugsan yahay awgeed u jaa’ifaynin.  Inta nooli salaan sharaf ayey iga mudan yihiin, inta mootanna inaan soo aakharotoosinno, sida kuwan hadhka cad riyoonaya, waa daciifnimo.  Allaw u naxariiso waxaan ahayn igama fishid. 

Waxaa kale oo gundhig qoraalkayga u ah inaanan qoysna ku aflagaadaynin, oo dunuubta ay daa’imadaa dabciga ka aradani xaafadaha kale taaranayso ula dhaqmo  sida ay tahay oo ah lug geed ku marasho iyo nin daad qaaday xunbo cuskay.

Intaa haddii aan liqsiino, gabayadii Maxamuud Axmed Cali Bidhiidh ee “Haddaan dhimano geeridu, kolbay nolosha dhaantaaye” iyo Murwo hadal xun maangaab ninkeed, maqasha baa dhaanta iyo dhawr kale markaan soo qornay ayaa waxay duulkani billaabeen durbaan dhiilo iyo cay wada socota.  Waxay dhawr bilood u balan qaadayeen akhristayaashooda in ay baadhis ku jiraan oo ay xaqiiqooyin iyo arimo culus oo biyo-kama-dhibcaan ah soo wadaan.  Hadii in muddo ah la sugay, waxay baadhis ku sheegtoodii noqotay caraatan iyo nijaaso ay ku saydhaan abwaano badan oo sharaf leh oo uu Cabdullaahi Dhoodaan ka mid yahay.  "Doqon dharagtay waa lagu yaqaan, daaca-qudhunkaase" ayuu Cumar Fakad waa horre ku sifeeyey Cali Banfis.  Sidaa oo kale laba qodob oo kooban ayaan qadafkooda ka leeyahay.

1) Suugaanta iyo taariikhda Soomaaliyeed midna qoraal dhawrsoon oo loo noqdo haddii arin la saari waayo ma lahayn muddo gaaban ka hor.  qoraalada iyo uruurinta dhawaan la sameeyey, badankoodu inkasta oo ay fiican yihiin, waxaa ku jira qaybo cadho iyo sad bursi ku dhisan.  Dadka dhaqankan iyo suugaantan ku abtirsadaayi waa dad weedh afka laga yidhi oo kaliya ku gudbiya waayaha taariikhda. Suugaantaa sida hadalka ah loo gudbiyaayi  waa shayga ugu qaalisan ee Soomaalidu dhaqato asal iyo faracba.  Haddii qoraal soo jireen ah oo uruuriya, gabay iyo geeraar walbana sajila la waayey, ummaddaa aan xishoon, cuqdadaysan, salka-fudud ay majaraha u qabtaan, waxay suugaantii Soomaaliyeed u degantay in hadba siday doonaan ay u dacal-faruuraan siddii hammigooda iyo damacooda gurracan waafaqsanna ay u qiyaas-dhigaan.

Waxaan maqli jiray habar dhali weydayi aleelaysatay.  Gabayada Bidhiidh markay arkeen  ayey ku wareegaysatay hebel baa qaba inuu Salaan yidhi, iyo Muuse Galaal iyo Yawle ayaa sidaa qaba iyo wax muhiimadii aan ka hadlaynayba dabamarsan.  Ma waxay la tahay inaanaan arag in nimankaasi iyo kuwa kalaba qabaan sidaa?  Geel markii loo heeso inay goroyo u heesto waa lagu yaqaane, waxaan leenahay kuwa sidaa qaba ama xaajiyo ha ahaadeen ama mashaa’ikh daahirtay ha ahaadeene way khaldan yihiin.  Gabayadaa Bidhiidh ayaa tiriyey, muddo qarni ku dhaw ayaana si xaaraan ah rag kale loogu sheegayey. Haatanse haddii aanay caddayn kale haynin kuwii horay raggaa kale ugu sheegay warkoodu shaqayn mahayo, maxaa yeelay war la qabaa xiiso ma leh. 

Inay caytamaan oo qofkii war sidaa ma aha yidhaahdaba ay nijaaso huwiyaan waxay daliil qaawan u tahay inay laf cad toobin ku hayaan.  Maxaa yeelay haddii ay xaqiiqo hayaan si dhib yar ayey usoo gudbin lahaydeen iyadoon is xiijin, Soomaali badhkeedna aan aflagaadaynin .  Hadalkuba maadama oo uu khasaaro ku yahay, intaa ayaan kusoo koobay qodobkan.

2)  Boqorka Dhoodaan ah inay aflagaadeeyaan inkasta oo ay u garaadxumo tahay, haddana anigu shaqsi ahaan ma baciidsanin, maxaa yeelay horaybay sheekh iyo shariifba afka lucluca ah ula gaadheen.  Sheekh iyo Shariif daayee waxaa  aslanba nijaastooda iyo caraatankooda ka baxsan la' Alle (sw) iyo Rasuulkiisa (nnkha.)  Boqorka gabayga ee geyiga Soomaaliyeed oo dhan magaciisu sida shamsada u hadheeyey, aabihii abwaanada, macallinkii mu'allifiinta, gabay markii ninka Soomaaliyeed qalbigiisa kusoo dhaco waxaa la mataan ah oo qalbigiisa sidoo kale kusoo dhaca magaca Dhoodaan.  Hal gabay oo uu tiriyo Dhoodaan ayaa ka qiimo badan 55 heesood oo ay tiriyaan kuwa abwaano cadaystay la ah.  Heesaa iyo gabayaa inay kala garanwaayaanse waa caadadood ee ceebtood ma aha. 

Maanta Macallin Dhoodaan ayey Soomaalida miyirka qabtaayi u qirsan tahay inuu maansada calanka u sido. Xilligiisii Wiil Waal baa hormuud u ahaa oo afkiisa la dhawri jiray.  Raage Ugaas ayaa bacrimiyey oo sharciyada u dajiyey xilligiisiina aan cid isku dhererisaa jirin.  Sayid Maxamed Cabdille Xasan iyo Qamaan Bulxan Yuusuf ayaa qarnigii tagayna Rabbi usoo saaray oo lagu daba tukun jiray, maanso oo dhanna sacabka loogu tumay.  Mar haddii aysan liisto raggaas oo kale u horeeyo keeni karin “muxuu cay dameer igaga dhimi, wayska ciyaaye.” in lagu yidhaahdo saw munaasabkood ma aha? 

Dhoodaan inuu abwaan gaamuray yahay waxaa u dheer inuu taariikhda, hiddaha, iyo dhaqanka Soomaaliyeedba aqoontiisa meel cidla ah u taagan yahay.  Dhacdo walba oo taariikhi ah oo aad wax ka weydiiso Macallin Dhoodaan si dhib yar ayuu kuugu dhildhilayaa.  Dadka qaarkiise waxay la mid yihiin siddii abwaankii Soomaaliyeed ku tilmaamay "Doorshaanka wuu uga daraa, duxa baraafuune."  Maxay daalacuurtani ka garanaysaa qiimaha ay tayooyinkaasi leeyihiin!

Maadaama oo aan  Dhoodaan tacriif iyo inaan Soomaali barro u baahnayn, taariikhdiisa, xikmadiisa, iyo abwaanimadiisuna ay tahay “macluum bi daruura” ama wax habar walba fadhigeeda kula socoto, inaan la walaaqdo oo aan abwaan miskiin ah oo aan waxba iga galin ama qoys Soomaaliyeed qadfana aanan u jeedin, intaa ayaan qodobkaana ku soo koobay.

"Daayayeese mid kaloo ka daran, bal aan idiin duubo." Dakanadaa laga galayo gabayga iyo suugaantaa magaceeda la dilayo si aan xaal degdega ugu diro waxaan u leexanayaa qodobo kale oo tooshka ku ifinaya deelqaafyo badan.  Kashkaash ahaan bal aan sheeko yar ugu horraysiiyo. 

Abwaan Soomaaliyeed oo Reer Kenya ah ayaa Sudan u safray. Meel xadka Kenya iyo Sudan kala qaybiya ah markii uu sii marayo ayuu wuxuu ka dul dhacay Soomaali halkaa makhaayadi uga shidan tahay.  Fadhiisay oo koob iyo laba midkood ku dhufay.  Intuu fadhiyey ee shaahayey ayaa ishiisu waxay qabatay nin rag door ahi ku gadaaman yahay oo afkiisa la dhawrayo.  Haddii uu hadalkii ninka dhagta u raariciyey wuxuu xaqiiqsaday in ninku gabyayo.   

Ku lahaa:

-        Alleyl dumay albaabadoo laxidhay, uunkoo wada seexday

-        Onkad yeedhay uugaama roob, alif banaadiikh ah

-        Iihdayda bixibaa libaax, iman lamoodaaye 

-    ...

-        Ninka illo biyaleh soo maree, ooman baan ahaye  

-        Ninka ooridiisii nin kale, loo igdhaan ahaye

Halkaa markuu marayo ayuu ka booday meeriska kaa xigga oo wuxuu u booday  kan dhamaadka 

gabayga ah:

-         Afdhabaandhow aayar ninkaa, aamusaan ahaye

"Dee barigii kalana waa anigii sidaa idhi" ayuu kusoo afjaray.  Abwaankii masaafurka ahaa oo gabaygan iyo

taariikhdiisa oo dhan xafidsan oo aad ula yaaban ninka iyo macno yaraantiisa ayaa yidhi "adeer, gabaygaa

cajiibka ah ma adigaa tiriyey?  “Dee haayoo anigaa tiriyey” ayuu ku jawaabay.  "Oo adeer, xaggeed ka mari

doontaa: Nin abkii Ogaadeen yahoo, aarsan baan ahaye?”  ayuu weydiiyey.  Ninkii ragga badani u rigaysnaa  

ayaa aad u naxay oo sidii jiis la qabtay oo kale noqday.  Wuxuu isku daray “Naw, waar nimankii gabayga 

lahaa baa yimi.” iyo sarajoogsi uu kabihiisii halhaleel u qaato si uu u indha qarsado. 

(Guji halkan oo akhri gabayga Raage).  Nuxudhka sheekadani mar dhaw ayuu daahir kuu noqon doonaa.

Sidaan korba ku sheegay xubno badan oo kamid ah akhristayaasha/dhagaystayaasha doollo.com ayaa waxaan si isdabajoog ah uga helnay fariimo ay nagu weydiinayaa inaan jawaab ka bixino aflagaadada loogu diiqayo suugaanta iyo ehelkeeda sharafta leh.  Waxay akhristayaasha qaarkood farta ku fiiqeen khaladyo badan oo suugaanta si ula kac ah looga galay.  Horay bay Soomaaliyi u tidhi ri gawracani geedo kama gudo ee, marka laga tago caraatanka macnodarada ah, waxay akhristayaashu soo bandhigeen suugaan badan oo la fadhataystay.  Waxaa kale oo uu horay Macallinkii Abwaanadu - Macallin Dhoodaan - ugu sifeeyey nin uu aad ula yaabay dood xumadiisa sidan hoose:

    -           Ma qanciyo wax kama quustihii, qaayo kale seegay

    -           Ma qumani qudhayduba haddaan, kaa qalooc bido e (Dhagayso) (Akhri)

Aniga oo aan aad ula yaabanayn duulkan muqlaysan iyo cantarabaqashkooda midna, maxaa yeelay wax lagu yaqaanay ayey lasoo shirtageen, ayaa waxaan kaaga soo xulay fariimihii ay akhristayaashu iisoo dalwiyeen dhawr tusaale oo ku tusaya suugaantan ay isku dayayaan inay dhabar-garaacdaan.  Waxaa kamid ah:

-     Geeluba ugaasooy hadduu, ayda miranaayo

-     Abeerkiisa naaxiyo hadduu, aaranku is waayo

-     Isaguba ma kala aamusee, waysu ololaaye

-     Haddaan ina adeereey ku idhi, sowma urugootid

Waxaan aad ugu qoslay meerisyadaa kore oo Soomaali yar iyo weynba og tahay in Raage Ugaas yidhi oo si ka fiirsasho la’aan ah Cabdi Gahaydh loogu saariyey: (Guji halkan) Raage Ugaas hal-ku-dhegiisa eeg.

-     Qab qab dhaafay waa waxay laba qabiil, qaran ku weydaaye

-     Qaabiilba Haabiil markuu, qoonsaduu dilaye

Meerisyadaa kore ee Raage Ugaas oo qisadii Raage iyo Faarax Wiil Waal dhexmartay ku jirtay oo Ayax Dhawre lagu nabay.  Mindhaa waxay idaacadda ka dhagaysteen gabaygii kale ee Ayax Dhawre ee ay ka midka ahayd “Qabkaad mudug la joogtaan, rag waa isku qatalmaysaane… waa qeydar law kaaga go’an, talada qaarkeede.”

(Guji halkan:  Raage Ugaas)                                     (Guji halkan:  Ayax Dhawre)

-     Hooyaalayey gabyga way, ugu horeysaayee

-     Halla uma tartee maansadaa, lagu hagaajaayee

Xishood daridooda waxay is leeyihiin meerisyadaa kore ee habar walba jiifkeeda ku og tahay in Raage Ugaas ku qotamiyey dhidibada gabayga dhawr qarni ka hor badala oo waxaad ka dhigtaan mid aad dhawaan ku sheegtaan qof kale.  (Guji halkan)  oo eeg qodobka saddexaad.  Sidan hoose ayey u qoreen iyagoo is leh garab dhiga tii Raage. 

      -           Hooyaalayeey gabayga, way ugu horraysaaye
      -           Halna kuma tartee maansaday, soo hirgelisaaye   

  ______

      -           Lix meeshaad ku joogtaan dagaal, laabta ka ogaada

-           Haddii luqunta kore laydin jaro, lugaha meermeersha

Cali Oday tixdiisii oo ay iyana damceen inay far iyo suul ku qaadaan si ay ugu sheegaan Faarax Nuur.  Waxaase iyana wax lagu qoslo ah in ay aaminsan yihiin in Faarax Nuur isla dhacdadaa ka yidhi sidan:

-     Kun la dirira idinkoo kontanna, waydun kaafiyi

-     Kurkaa sare haddii laydin jaro, kubabka meermeersha

Ceeb bay ku tahay abwaanka faariska ah sida Faarax Nuur inuu hal dhacdo laba tixood oo isku macno ah iskuna tarkiib ah xarafka u kala badalo oo uu isku xilli tiriyo.  Abwaanka way hafrayaan oo sumcadiisa wanaagsan wasakhaynayaa intay leeyihiin wax u tara. (Guji halkan)